Mömin birliyi içində yer alan və fərqli imani mövqelərə sahib olanlar
Sonra, Kitabı qullarımız içərisindən seçdiklərimizə miras etdik. Onlardan kimisi özünə zülm edər, kimisi orta yol tutar, kimisi də Allahın izni ilə yaxşı işlərdə öndə gedər. Böyük lütf də budur. (Fatir surəsi, 32)
Kitabçanın əvvəlində, möminlərin arasında göründükləri halda müxtəlif səbəblərlə cahil cəmiyyət həyatına etina edən və cahil cəmiyyətinə meyil göstərən kəsləri üç qrupda təsnif etmişdik. Bunların içində xüsusilə-kitabçanın da əsas araşdırma sahəsini meydana gətirən üçünçü qrup, hər nə qədər homogen bir qrup kimi görünsə də əslində fərqli növ və dərəcədə imani problemləri olan fərdlərdən meydana gəlmişdir. Möminlərin arasına sığınan bu cür kəslərin xarakter və şəxsiyyət quruluşları, göstərdikləri rəftar və davranış pozuqluqları bir çox ayədə təfərrüatlarıyla təsvir edilmişdir.
Quranın endirildiyi dövrdə Peyğəmbərimizin ətrafında olan möminlər iman və təqva baxımından bir-birlərinə görə fərqli-fərqli mövqelərə və dərəcələrə sahib idilər. Ayələrdən öyrəndiyimizə görə bu möminlər arasında canını-malını son nöqtəsinə qədər satan, ən çətin anlarda belə Allaha, Rəsuluna və fəaliyyətə qarşı sarsılmaz bir sədaqət göstərənlərdən, çətinlik anlarında qəlbləri sürüşmək üzrə olan, hətta Allah haqqında müxtəlif zənnlərdə ola biləcək qədər imani zəiflik göstərə bilən kəslərə qədər geniş bir imani yelpik mövcud idi.
Bunlarla birlikdə yenə ayələrin xəbəriylə, özünü mömin zənn edib, amma əslində iman ürəklərinə girməmiş “yoldaşlar”, döyüşdən qaçacaq, sədəqə və qənimətlər mövzusunda problem yaradacaq, istəksizcə infaq edəcək, nəfsinə ağır gələn mövzularda itaətdə çətinlik çəkəcək və bunlara bənzər müxtəlif Quran xarici hərəkətləri edəcək tipdə kəslər də yer alır. Allah bunların kimisinə tövbə nəsib edib bağışlamış və həqiqi imanı nəsib etmiş, kimilərinə də müddət verib bir çətinlik anında onların həqiqi üzlərini ifşa etmiş, möminlərdən ayırmışdır. Kimisinin vəziyyəti də ancaq axirətdə, kitabını sağdan gözləyərkən sol tərəfindən aldığında ortaya çıxacaq.
Nəticə olaraq, bu insanların hamısı müəyyən bir müddət, bir hissəsi də həyatlarının sonuna qədər mömin camaatının içində birlikdə yaşamışlar, bir-birlərini mömin olaraq görmüşlər. Ancaq Allah, təqdir etdiyi və razı olduğu həqiqi mömin modelini ayələrdə açıq şəkildə təsvir etmişdir. Həqiqi, səmimi və ixlaslı möminlərin də öz aralarında müxtəlif üstünlük dərəcələri vardır. Əsl mömin təsvirinin xaricində qalan kəslərin isə, bu ideal modeldən uzaqlaşdıqları ölçüdə imani dərəcələri düşər, küfrün sərhədlərinə yaxınlaşar; bir nöqtədən sonra da iman xəttinin xaricinə çıxarlar.
Quran ayələri hər dövrə baxdığı üçün eyni vəziyyət günümüzdəki bir mömin birliyi üçün də keçərlidir. Əlbəttə ki, mömin birliyinin içində olmaq, cahil cəmiyyətinə mənsub olmaqla müqayisə edilə bilməyəcək dərəcədə daha üstün və şərəfli bir mövqedir. Ancaq bunu axirət üçün bir zəmanət sayaraq, Allahın sərhədlərini qorumada güzəştə getmək, Allah qorxusu, halal, haram və itaət mövzularına lazım olan dəqiqlik və həssaslığı göstərməmək böyük bir aldanış olacaq. Unutmamalıdır ki, münafiqlər və müşriklər də İslam camaatı içərisindən çıxarlar. Bunların böyük bir qismi əvvəldən iman etdikləri halda sonradan inkara azmış, Allahın qəzəbinə və əbədi əzaba məhkum olmuşlar. Bu səbəblə, heç bir mömin özünü zəmanətdə görməməli, Allahın ayələrdə qınadığı xarakter və şəxsiyyət xüsusiyyətlərini üzərində daşımaqdan, bu tərz rəftar və davranış şəkillərini sərgiləməkdən çəkinməlidir. Ayələrdə təsvir edilmiş mənfi nümunələrdən dərs və ibrət götürməli, gözəl və təriflənən nümunələrə bənzəməyə çalışmalıdır.